Dunyo bo`ylab bolalarning sog`lom katta bo`lishi va sifatli ta’lim olishiga kambag`allik, ochlik, turli iqtisodiy va siyosiy inqirozlar ta’sir o`tkazadi. To`yib ovqatlanmaydigan, sifatli ta’limdan bebahra, majburiy mehnatga jalb qilinayotgan millionlab bolalar bor. O`zbekistonda ham bolalar bilan bog`liq muammolar yo`q emas.

Farzand – inson umrining mazmuni. Bolalar esa insoniyat hayotining mohiyati. Ular borligi uchun tamaddun charxpalagi hamon aylanib turibdi.

Ko`zimiz quvonchi, ertamiz egasi bo`lgan bolajonlarni asrab-avaylash, komil inson etib tarbiyalash har bir ota-ona va oilaning burchi, har bir davlat taraqqiyotini belgilovchi eng muhim omil sanaladi.

Bola tabassumi – olam bezagi. Ayniqsa, 1 iyunь – Xalqaro bolalarni himoya qilish kunida sayyoramiz bolajonlarning samimiy va beg`ubor kulgusi bilan yanada yasharib ketadi. Bu sana quyoshli diyorimizda ham o`zgacha intiqlik bilan kutiladi. Azaldan bolajon bo`lgan xalqimiz shu kuni kundalik tashvishlarni bir chetga qo`yib, farzandlarini istirohat bog`lariyu ko`ngilochar maskanlarga olib borishga oshiqadi. Bolajonlarga turli xil sovg`alar ulashiladi. Bu esa oilada mehr-muhabbat rishtalarini mustahkamlashga xizmat qiladi.

Xo`sh, butun dunyoda sevib nishonlanadigan xalqaro bolalar kunining kelib chiqish tarixi qanday?

Manbalarga ko`ra, ushbu xalqaro bayram 1925 yilda Jenevada bo`lib o`tgan hamda bolalar farovonligini ta’minlash masalalariga bag`ishlangan  umumjahon konferentsiyasida ilk bor e’lon qilingan.

BMT tashkil etilgach bolalar huquqlarini himoya qilish tashkilot faoliyatining muhim yo`nalishlaridan biri sifatida belgilandi va 1 iyunь – Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni sifatida nishonlanishi yanada ommalashdi. Hozirda dunyoning 50 ga yaqin mamlakatida ushbu bayram keng miqyosda nishonlanadi.

Bola huquqlari xalqaro huquq darajasida ko`rib chiqilgan birinchi va asosiy xalqaro huquqiy hujjat 1989 yil 20 noyabrda BMT tomonidan qabul qilingan Bola huquqlari to`g`risidagi konventsiyadir. Konventsiya 61 davlat tomonidan imzolangan, 1990 yil 13 iyulda Konventsiya sobiq SSSR tomonidan ratifikatsiya qilingan.

Bolalar himoyasi, ularning sog`ligi va ta’limi himoyasida hali dunyo miqyosida ko`plab muammolar bor.

Chaqaloqlar o`limi

Bolalar tirik qolishidagi eng muhim davr – umrining birinchi oyi hisoblanadi. JSST ma’lumotlariga ko`ra, yiliga 2,4 mln chaqaloq bir oylikda vafot etgan. 28 kunlikkacha vafot etadigan chaqaloqlarning aksari o`limiga sifatsiz tibbiy xizmat yoki muddatidan oldingi tug`uruq sabab bo`ladi.

Kambag`allik oqibatlari

Dunyo bo`yicha taxminan 356 mln bola o`ta qashshoq ahvolda yashaydi. Kambag`al bolalarning o`lim xavfi o`ziga to`q yashayotgan oilalarning farzandlariga qaraganda ikki barobar yuqori. Hatto rivojlangan davlatlarda ham har yettinchi bolaga kambag`allik xavf soladi.

Qashshoqlikda yashayotgan bolalar qayerda bo`lishidan qat’i nazar, kamroq bilim va malakaga ega bo`lib o`sishadi, bu esa ularning kelajakda munosib ish topishiga ham xalaqit beradi.

Dunyo bo`yicha 5 yoshdan kichik bo`lgan 14 mln bola kuchli ochlik, minimal diyeta talablarida ovqatlanmaslikdan azob chekadi. Ularning atigi 25 foizi hayotini saqlab qolish uchun davolanish imkoniga ega.

Bolalar mehnati

Dunyo bo`ylab 160 mln bola majburiy mehnatga jalb qilingan. Pandemiya majburiy mehnatga jalb etiladigan bolalar sonini yanada ko`paytirishi xavfi mavjud.

Ma’lumotlarga ko`ra, majburiy mehnat qiladiganlarning 28 foizi atigi 5-11 yoshda, 35 foizi esa 12-14 yoshda – ularning ayni maktabga qatnaydigan davri. Turmush tashvishlari sabab o`g`il bolalar qiz bolalarga nisbatan ertaroq mehnat qilishga, ro`zg`orga qarashishga majbur bo`lishadi. Qishloq hududlarida yashaydigan bolalar shahardagi bolalarga nisbatan 3 marta ko`proq majburiy mehnat bilan band bo`ladi.

O`zbekiston bolalari

O`zbekistonda 18 yoshgacha bo`lganlar soni 18 millionga yaqin. Ular ta’lim olish va tibbiy xizmatdan foydalanish imkoniyatiga ega. Majburiy mehnat bartaraf etilgan: Xalqaro mehnat tashkiloti O`zbekiston 2021 yilda bolalar mehnatiga butunlay chek qo`ygani haqida xulosaga keldi.

Lekin mamlakatda bolalar duch kelayotgan muammolar ham mavjud. Masalan, 3 mln o`quvchining malakali kadrlardan dars olish imkoni yo`q.

Ota-onasi boshqa davlatlarga mehnat muhojiri bo`lib ketgan bolalar ham anchani tashkil qiladi. Bolalarga oid aniq raqamlar bo`lmasa-da, mehnat muhojirlari soni orqali bolalarning ham taxminiy sonini chiqarish mumkin: birgina Rossiyaning o`zida 1,3 mln o`zbek migranti mehnat qiladi.

Bundan tashqari, nogironligi mavjud bo`lgan 35 mingdan oshiq bolalarning inklyuziv jamiyat orasida bo`lish orzusi ko`chalar va binolar infrastrukturasi talabga javob bermasligi sababli amalga oshishi qiyin, ular boshqalar kabi to`kis harakatlana olishmaydi.

Qolaversa, eng jiddiy muammo – bolalar maktabni tugatgach, kasb o`rganib mehnat bozorida o`z o`rinlarini topishi bilan bog`liq. Oliy ta’lim bilan qamrov bu yil 38 foizga yetkazilayotgan bo`lsa-da, hamma bolalarda OTMda o`qish imkoniyati yo`qligi o`qishga kirolmaganlarning kelajak uchun turli ko`rinishda kurashishlariga sabab bo`ladi. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, bolalar bugun duch kelayotgan va kelajakda duch kelishi mumkin bo`lgan muammolarni hal qilish uchun doimiy ravishda ishlarni amalga oshirib borish faqatgina 1 kun – 1 iyunni tantanali bayram qilishdan ko`ra ko`proq ularga baxt va kelajak farovonligini bera olishi mumkin.

Ommaviy axborot vositalari xabarlari asosida tayyorlandi